Muteber Maslahatın Çeşitleri
Maslahatlar bazı şer´î hükümlere esas olur ve onlara bu hükümlerin illeti olarak itibar edildiğine dair bir delil bulunursa bunlara şer´an "muteber maslahatlar" ismi verilir. Muteber maslahatlar üç mertebedir:
1- Zarûriyyat: Bunlar, insanların din ve dünya hayatı için elzem olup bulunmadığı zaman dünya hayatının alt-üst olmasına, âhirette de cenneti kaybedip azaba duçar olmasına sebep olan şeylerdir. Meselâ şu beş zaruretin muhafazası bu cümledendir ki bunlar: dinin, canın, aklın, nesebin ve malın muhafazasıdır. Dinin korunması için cihad meşru kılınmış ve dinden dönenin öldürülmesi emredilmiş, insanların hayatının korunması için amden (bilerek) öldürene kısas yapılması, aklın muhafazası için içki içene had vurulması, nesebin korunması için zina ve iftira (kazif) cezaları meşru kılınmıştır. Malın muhafazası için de hırsızlık haram kılınmış ve hırsızın eli kesilmesi meşru kılınmıştır; Dinden dönme, kasden öldürme, alkollü içki içme, kazf ve iftira... Bunların her biri bir maslahatın gerçekleşmesine sebep olan münasib birer vasıftır ve şer´an muteberdir. İşte sâri´in itibar etme derecesine göre müessir veya mülayim münasib budur.
2- Haciyyet: Bunlar, bir takım sıkıntıların giderilmesi için insanın muhtaç olduğu, yokluğu halinde de hayatın nizamı bozulmadan sıkıntı ve meşakkate düştüğü şeylerdir. Alış-veriş, kira gibi muamelata dair çeşitli akidler, sefer halinde namazların kısa kılınması, (bazı mezheplere göre) iki vaktin birleştirilmesi, hamile ve emzikli kadının ve hastanın ramazanda oruç tutmaması, hayızlı ve nifaslı kadınların namaz kılmaması, mesh üzerine mesh yapmak, küçük yaştaki kız çocuğunun velisi tarafından dengi ile nikahlanmasmın caiz olması gibi çeşitli ruhsatlar bunun için meşru kılınmıştır. Bütün bunlar, bunlarla ilgili olarak meşru kılınmış hükümler için münasip vasıflardır.
3- Tahsiniyyat: Bunlar, namazlar için yapılan temizlikler, giyim-kuşam ile süslenme, yenilecek şeylerden temiz olmayanların haram kılınması, nazik ve iyi davranmanın emredilmesi, kadınları velileri evlendirerek onların doğrudan nikah akdi yapmamaların sağlama gibi güzel ahlak ve âdetlerin muhafaza edilmesi hedeflenen maslahatlardır. Bunlar da meşru kılınan ilgili hükümler için münasip vasıflardır. Vahyin kesilmesinden sonra ortaya çıkan ve haklarında sâri tarafından muayyen hükümler konulmayan, muteber veya mülga olduğuna dair bir delil de bulunmayan maslahatlara gelince bunlara "mürsel münâsip" veya "mürsel maslahat" denir. Nikah akdinin resmi bir vesika ile tespitinin şart olması, mülkiyetin nakli için gayri menkul satış akdinin tescilinin şart koşul*ması gibi hususlar bu kabildendir.